مروری جامع بر اقتصاد در سه ماه گذشته (دی ماه تا اسفند سال 1403)
سه ماه گذشته دورانی پرتحول برای اقتصاد جهانی بوده است که با تنش‌های ژئوپلیتیکی، پیشرفت‌های تکنولوژیک و تغییرات در سیاست‌های پولی همراه بوده است. از افزایش مجدد تورم در اقتصادهای پیشرفته تا تأثیرات تحول‌آفرین هوش مصنوعی بر بازار کار، جهان با مجموعه‌ای پیچیده از چالش‌ها و فرصت‌ها مواجه شده است. این گزارش به تحلیل دقیق مهم‌ترین تحولات اقتصادی می‌پردازد و با استفاده از داده‌ها و تحلیل‌های دقیق، موقعیت منحصربه‌فرد ایران را نیز در این چشم‌انداز در حال تغییر بررسی می‌کند. علاوه بر این، مهم‌ترین رویدادهای جهانی که بر روند اقتصادی این دوره تأثیر گذاشته‌اند نیز مورد بررسی قرار می‌گیرند.
تاب‌آوری در میانه نااطمینانی اقتصادی
اقتصاد جهان در این دوره با نرخ تخمینی سالانه 9/2 درصد رشد کرد که کمتر از پیش‌بینی 2/3 درصدی صندوق بین‌المللی پول (IMF) در اواخر آذر ماه بود. در حالی که اقتصادهای پیشرفته عملکردی متفاوت داشتند، بازارهای نوظهور همچنان موتور محرکه رشد جهانی باقی ماندند و نزدیک به ۶۵ درصد از رشد تولید ناخالص داخلی جهانی را به خود اختصاص دادند.
تورم و سیاست‌های بانک‌های مرکزی
تورم که در اواخر سال ۲۰۲۴ تحت کنترل درآمده بود، در اوایل دی ماه به طور غیرمنتظره‌ای مجددا افزایش پیدا کرد. رشد شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) در ایالات متحده به 8/3 درصد در دی 1403 رسید که نسبت به 1/3 درصد در آذر ماه افزایش نشان می‌داد. این افزایش عمدتاً ناشی از افزایش قیمت انرژی و اختلالات زنجیره تأمین بود. در پاسخ به این رویداد، فدرال رزرو نرخ بهره را در دی و اسفند ۲۵ واحد پایه افزایش داد و نرخ بهره را به 75/5 درصد رساند.
بانک مرکزی اروپا (ECB) نیز رویکردی محتاطانه در پیش گرفت و نرخ بهره را در میزان 5/4 درصد حفظ کرد، اما هشدار داد که در صورت تداوم تورم، ممکن است افزایش نرخ‌ها در دستور کار قرار گیرد. در همین حال، بانک مرکزی چین نرخ بهره وام‌دهی پایه خود را در بهمن ماه به 45/3 درصد کاهش داد تا اقتصاد کند شده این کشور را تحریک کند. اقتصاد چین در سه ماهه زمستان 1403 تنها 6/4 درصد رشد داشت.
بازارهای انرژی و تنش‌های ژئوپلیتیکی
قیمت‌های انرژی همچنان پرنوسان بود و قیمت نفت برنت در دی ماه به طور میانگین ۸۵ دلار در هر بشکه بود، اما در فوریه به دلیل تشدید تنش‌ها در خاورمیانه به ۹۲ دلار در هر بشکه افزایش یافت. درگیری‌های بین اسرائیل و حزب‌الله، همراه با حملات حوثی‌ها به خطوط کشتیرانی در دریای سرخ، تجارت جهانی را مختل کرد و هزینه‌های حمل‌ونقل را 15 درصد افزایش داد.
اختلالات تکنولوژیکی
انقلاب هوش مصنوعی همچنان صنایع مختلف را متحول کرد و سرمایه‌گذاری جهانی در زیرساخت‌های هوش مصنوعی در سال 1403 به 2/1 تریلیون دلار رسید. با این حال، این تحولات منجر به اختلالات نیروی کار نیز شد، به‌ویژه در بخش‌های فناوری و مالی که تعدیل نیرو در آن‌ها 12 درصد نسبت به سه ماهه قبل افزایش یافت.
ایالات متحده: سیگنال‌های مختلط
اقتصاد ایالات متحده در دی و بهمن 1403 میزان 2/1 میلیون شغل ایجاد کرد، اما رشد دستمزدها به 2/3 درصد کاهش یافت. شاخص S&P 500 در بهمن به رکورد ۵۲۰۰ واحد رسید که عمدتاً به دلیل رشد سهام فناوری بود، اما نگرانی‌ها درباره سطح بدهی‌های شرکت‌ها و مصرف خانوارها همچنان پابرجاست.
اروپا: رکود
اقتصاد اروپا در زمستان 1403 تنها 8/0 درصد رشد کرد و آلمان به سختی از رکود اجتناب ورزید. نرخ بیکاری در منطقه یورو در 5/6 درصد ثابت ماند، اما بیکاری جوانان در جنوب اروپا از 20 درصد فراتر رفت.
آسیا: مسیرهای متفاوت
بحران بخش املاک و مستغلات چین تشدید شد و سرمایه‌گذاری در بخش املاک در دی ماه 5/8 درصد کاهش یافت. در مقابل، اقتصاد هند با رشد 1/7 درصد در زمستان 1403 جهش کرد که عمدتاً به دلیل افزایش میزان تقاضای داخلی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها است.
آمریکای لاتین و آفریقا: رشد در میانه چالش‌ها
اقتصاد برزیل 9/2 درصد رشد کرد که عمدتاً به دلیل صادرات محصولات کشاورزی بود، در حالی که آفریقای جنوبی با کمبود برق مواجه شد که 5/0 درصد از رشد تولید ناخالص داخلی این کشور را کاهش داد.
ایران: عبور از تحریم‌ها و اصلاحات اقتصادی
اقتصاد ایران در سه ماه گذشته کانون توجه جهانی بوده است. علیرغم تحریم‌های مستمر ایالات متحده، تولید ناخالص داخلی ایران در سال 1403 میزان 2/3 درصد رشد کرد که عمدتاً به دلیل افزایش صادرات نفت به چین و هند بود. تولید نفت ایران در بهمن ماه به 4/3 میلیون بشکه در روز رسید که بالاترین سطح از سال ۲۰۱۸ تاکنون است. با این حال، تورم همچنان یک چالش جدی است و نرخ تورم سالانه در دی ماه به 42 درصد رسید.
ارزش ریال در برابر دلار آمریکا از آذر ماه 15 درصد کاهش یافته است. برای مقابله با این کاهش، ایران ذخایر طلای خود را افزایش داده و تجارت با ارزهای محلی را با روسیه و ترکیه گسترش داده است.
در جبهه دیپلماتیک، مذاکرات هسته‌ای ایران با غرب متوقف شده است، اما گفت‌وگوها با همسایگان منطقه‌ای، از جمله عربستان سعودی، روابط تجاری را بهبود بخشیده است. تجارت دوجانبه ایران با امارات متحده عربی در زمستان 1403 میزان 18 درصد رشد کرد که نشان‌دهنده تغییر احتمالی در استراتژی اقتصادی ایران است.
نرخ تورم سالانه: در آذر ماه، نرخ تورم سالانه ایران با کاهش 6/0 درصدی به 5/32 درصد رسید که نشان‌دهنده کاهش نسبی فشارهای تورمی است.
مهم‌ترین رویدادهای جهانی تأثیرگذار بر اقتصاد
۱. بحران دریای سرخ: حملات به مسیرهای کشتیرانی ۱۲٪ از تجارت جهانی را مختل کرد و منجر به تأخیر در تحویل کالا و افزایش هزینه‌ها شد.
۲. جنگ فناوری ایالات متحده و چین: ایالات متحده محدودیت‌های جدیدی بر صادرات نیمه‌هادی‌ها به چین اعمال کرد که پکن را وادار به تسریع در توسعه صنعت تراشه داخلی کرده است.
۳. تغییرات اقلیمی: تغییرات دمای بی‌سابقه در بهمن ماه 1403 هزینه‌های اقتصادی تغییرات اقلیمی را نمایان‌تر کرد. خسارات بیمه‌شده جهانی ناشی از بلایای طبیعی در سال 1403 از ۱۵۰ میلیارد دلار فراتر رفت.
۴. تنش‌های ژئوپلیتیکی: درگیری‌های بین اسرائیل و حزب‌الله، همراه با حملات حوثی‌ها به خطوط کشتیرانی در دریای سرخ، تجارت جهانی را مختل و هزینه‌های حمل‌ونقل را ۱۵٪ افزایش داد.
۵. اختلالات تکنولوژیکی: انقلاب هوش مصنوعی همچنان صنایع مختلف را متحول کرد و سرمایه‌گذاری جهانی در زیرساخت‌های هوش مصنوعی در سال 1403 به ۱٫۲ تریلیون دلار رسید. با این حال، این تحولات منجر به اختلالات نیروی کار نیز شد، به‌ویژه در بخش‌های فناوری و مالی که تعدیل نیرو در آن‌ها ۱۲٪ نسبت به سه ماهه قبل افزایش یافت.
- درگیری‌های خاورمیانه: افزایش تنش‌ها در خاورمیانه، شامل جنگ‌های اسرائیل علیه حماس و حزب‌الله و سرنگونی بشار اسد در سوریه، نگرانی‌هایی را درباره ثبات منطقه و تأثیر آن بر بازارهای انرژی جهانی ایجاد کرده است.
- جنگ روسیه و اوکراین: این درگیری که وارد سومین سال خود شده است، همچنان قیمت انرژی و زنجیره‌های تأمین، به‌ویژه در اروپا، را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
- افزایش شدید نرخ بهره در آمریکا: فدرال رزرو آمریکا نرخ بهره را 5/0درصد افزایش داد که بر بازارهای مالی و سرمایه‌گذاری جهانی تأثیر گذاشت.
- اعلام برنامه‌های جدید برای کاهش وابستگی اروپا به انرژی روسیه: اتحادیه اروپا بودجه ۲۵۰ میلیارد یورویی برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به گاز روسیه تصویب کرد.
- ورود اقتصاد ژاپن به رکود صنعتی: ژاپن با ثبت رشد منفی در دو فصل متوالی، به‌طور رسمی وارد رکود شد.
اقتصاد جهانی در سال 1404 با تعادلی شکننده مواجه است. در حالی که پیشرفت‌های تکنولوژیکی و بازارهای نوظهور امیدواری‌هایی ایجاد کرده‌اند، ریسک‌های ژئوپلیتیکی و فشارهای تورمی همچنان تهدیدآمیزند. برای ایران، مسیر پیشرو به توانایی این کشور در عبور از تحریم‌ها، اجرای اصلاحات اقتصادی و تقویت روابط منطقه‌ای بستگی دارد.
با پیشروی به سال 1404، سیاست‌گذاران و کسب‌وکارها باید انعطاف‌پذیر باقی مانده و خود را با چشم‌انداز اقتصادی در حال تغییر تطبیق دهند. جهان ممکن است بیش از هر زمان دیگری به هم پیوسته باشد، اما همچنین غیرقابل‌پیش‌بینی‌تر گشته است.
نوسانات بازار ناشی از سیاست‌گذاری‌ها
در زمستان 1403، بازارهای مالی جهان شاهد نوسانات شدیدی بودند که عمدتاً ناشی از تغییرات بزرگ در سیاست‌های اقتصادی کشورهای پیشرو بود. دولت ایالات متحده بالاترین افزایش تعرفه‌های گمرکی در پنج دهه اخیر را اعمال کرد که موجب نگرانی‌های رکودی در میان سرمایه‌گذاران شد. هم‌زمان، آلمان سیاست مالی محافظه‌کارانه خود را کنار گذاشت و یک برنامه گسترده تسلیحاتی و سرمایه‌گذاری را اعلام کرد که ساختار اقتصادی منطقه یورو را متحول خواهد کرد. چین نیز استراتژی اقتصادی خود را به سمت رشد مبتنی بر مصرف داخلی تغییر داد تا از خطر کاهش قیمت‌ها جلوگیری کند.
این تحولات موجب بازنگری اقتصاددانان در پیش‌بینی‌های سال 1404 شد که پیش‌تر رشد قوی اقتصاد آمریکا را برآورد کرده بودند. بازده اوراق قرضه آلمان در انتظار افزایش استقراض دولت افزایش یافت، در حالی که بازده اوراق قرضه آمریکا به دلیل نگرانی‌های رکودی کاهش پیدا کرد. ارزش یورو در برابر دلار تقویت شد که نشان‌دهنده افزایش اعتماد سرمایه‌گذاران به منطقه اروپا بود.
افزایش تنش‌های تجاری
در این بازه زمانی، تنش‌های تجاری میان ایالات متحده و شرکای تجاری اصلی آن افزایش یافت:
ایالات متحده: در اول بهمن 1403، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، تعرفه‌های وارداتی چین را ۱۰ درصد افزایش داد. سپس در اسفند ماه، تعرفه‌های ۲۵ درصدی جدیدی بر واردات از مکزیک و کانادا اعمال شد که تنش‌های تجاری را تشدید کرد.
چین: در پاسخ به اقدامات آمریکا، چین در بهمن ماه تعرفه ۱۵ درصدی بر زغال‌سنگ و گاز طبیعی مایع آمریکا و تعرفه ۱۰ درصدی بر نفت خام، ماشین‌آلات کشاورزی و خودروهای با حجم موتور بالا وضع کرد. همچنین، از اسفند ماه تعرفه ۱۵ درصدی بر محصولات کشاورزی آمریکا اعمال شد.
این اقدامات عدم اطمینان در تجارت جهانی را افزایش داده و بر تصمیمات سرمایه‌گذاری و پیش‌بینی‌های رشد اقتصادی تأثیر گذاشته‌اند.
تحولات بازار کار
بازار کار ایالات متحده در این دوره علائم کاهش رشد را نشان داد. نرخ بیکاری در بهمن ماه به 1/4 درصد افزایش یافت که نسبت به میزان ۴ درصد دی ماه نشان‌دهنده افزایش جزئی بیکاری است.
این روندها نشان‌دهنده ضعف‌های زیرساختی در اقتصاد آمریکا است که می‌تواند تحت تأثیر منازعات تجاری و عدم قطعیت‌های سیاستی تشدید شود.
تعدیل نیرو و کاهش اشتغال در شرکت‌های بزرگ
چندین شرکت بزرگ در این بازه زمانی به دلیل شرایط اقتصادی نامساعد و گسترش استفاده از هوش مصنوعی اقدام به کاهش نیروی کار خود کردند:
آدیداس: کاهش ۵۰۰ موقعیت شغلی در مقر اصلی در آلمان.
متا: اخراج کارکنان بر اساس ارزیابی عملکرد.
مایکروسافت: کاهش نیروی انسانی به دلیل تغییرات عملکردی.
استارباکس: اخراج ۱۱۰۰ کارمند اداری.
این تعدیل نیروها معمولاً تحت عنوان “تعدیل راهبردی”، “کاهش هزینه‌ها” یا “انتقال به هوش مصنوعی و فناوری” توجیه می‌شوند.
افزایش روابط تجاری ایران و روسیه
تجارت میان ایران و روسیه در سال 1403 با رشد 7/14 درصد به ۳.۳ میلیارد دلار رسید که نشان‌دهنده تعمیق روابط اقتصادی بین دو کشور است. علاوه بر این، انتظار می‌رود که توافق ایجاد منطقه تجارت آزاد بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران در سال 1404 اجرایی شود.